थोर समाजसुधारक लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक – एक प्रेरणादायक जीवन

परिचय :

भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील पहिले प्रभावशाली नेतृत्व, 'स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे आणि तो मी मिळवणारच' ही धगधगती घोषणा करणारे, लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक हे केवळ राजकीय नेतेच नव्हते, तर ते थोर समाजसुधारक, पत्रकार, शिक्षणतज्ज्ञ, हिंदुत्व विचारवंत आणि जनतेचे प्रबोधन करणारे महापुरुष होते. त्यांनी आपल्या कार्याने भारताच्या इतिहासाला वळण देणारे योगदान दिले.

जन्म व शिक्षण :

बाळ गंगाधर टिळक यांचा जन्म 23 जुलै 1856 रोजी रत्नागिरी जिल्ह्यातील चिक्कली या गावात झाला. वडील गंगाधर शास्त्री हे संस्कृतचे पंडित होते. टिळकांनी पुण्यातून मॅट्रिक, नंतर डेक्कन कॉलेज मधून गणित विषयात पदवी घेतली आणि एलएल.बी.ची परीक्षा उत्तीर्ण केली. त्यांचे बुद्धिमत्ता, स्पष्ट विचारशक्ती आणि देशप्रेम लहानपणापासूनच दिसून येत होते.

शैक्षणिक क्षेत्रातील कार्य :

ब्रिटिश शिक्षणपद्धतीचा निषेध करून टिळकांनी ज्ञानप्रबोधनासाठी न्यू इंग्लिश स्कूल व पुढे फर्ग्युसन कॉलेज स्थापन केले. त्यांचा उद्देश होता की भारतीय मुलांना स्वाभिमान, इतिहास, संस्कृती आणि देशप्रेम याचे शिक्षण मिळावे.

पत्रकारिता आणि समाजजागृती :

टिळकांनी 'केसरी' (मराठी) आणि 'मराठा' (इंग्रजी) ही दोन वृत्तपत्रे सुरू करून जनतेमध्ये राजकीय व सामाजिक जागृती केली. त्यांनी लोकांमध्ये स्वराज्याची भावना निर्माण केली. त्यांनी लिहिलेल्या लेखांमधून इंग्रजांच्या अन्यायकारक धोरणांचा प्रखर विरोध केला.

सार्वजनिक गणेशोत्सव व शिवजयंती उत्सवाची सुरुवात :

टिळकांनी सामाजिक एकतेसाठी सार्वजनिक गणेशोत्सव आणि शिवजयंती उत्सव सुरू केले. यामुळे जाती-धर्म-भेद विसरून लोक एकत्र आले आणि स्वराज्याची भावना जनसामान्यांपर्यंत पोहोचली.

राजकीय विचार व चळवळ :

टिळक हे भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे कट्टर राष्ट्रवादी गटाचे नेते होते. त्यांनी 'मवाळ' विचारसरणीच्या विरोधात 'उग्र राष्ट्रवाद' मांडला. त्यांनी भारतीय जनतेला लढण्याची प्रेरणा दिली. त्यांच्या नेतृत्वाखाली स्वदेशी चळवळ, बहिष्कार चळवळ, घरगुती उद्योग यांचे प्रबोधन सुरू झाले.

कारागृहातील लेखन :

ब्रिटिशांनी त्यांना अनेक वेळा तुरुंगात टाकले. मांडलेले विचार भयावह ठरत असल्याने त्यांना 1908 मध्ये मंडाले (बर्मा) येथे सहा वर्षांची शिक्षा झाली. या काळात त्यांनी 'गीतारहस्य' हे ग्रंथलेखन केले, ज्यात कर्मयोग, कर्तव्य, आणि धर्म याचे तत्त्वज्ञान मांडले आहे.

मृत्यू :

1 ऑगस्ट 1920 रोजी लोकमान्य टिळकांचे निधन झाले. त्यांच्या मृत्यूनंतर संपूर्ण देशात शोककळा पसरली. लाखो लोक त्यांच्या अंत्ययात्रेत सहभागी झाले.

कौतुक व आदर :

लोकमान्य टिळकांनी समाजात एक नवा आत्मविश्वास निर्माण केला. शिक्षण, संस्कृती, धर्म, राजकारण, पत्रकारिता अशा अनेक क्षेत्रांमध्ये त्यांनी मार्गदर्शक कार्य केले. त्यांची दूरदृष्टी, निर्भयता, आणि जनतेप्रती असलेली बांधिलकी आजही प्रेरणादायी आहे. स्वराज्याची बीजे पेरणारा हा महामानव भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याचा भीमस्तंभ होता.

शेवटी :

लोकमान्य टिळक हे केवळ एक व्यक्तिमत्व नव्हते तर एक चळवळ होते. त्यांचे विचार, त्यांचे कार्य आणि त्यांचे बलिदान हे आजच्या पिढीसाठी मार्गदर्शक आहेत. अशा या थोर पुरुषाला कोट्यवधी भारतीयांचे नतमस्तक वंदन.