सूर्यकिरणांवर शिजतो हजारो भक्तांचा स्वयंपाक; ‘सबका मालिक एक’च्या मंत्रासह शिर्डीत अखंड अन्नदान!
पाहा जगाला हेवा वाटणाऱ्या 'मेगा किचन'ची यशोगाथा...
शिर्डी प्रतिनिधी : (तुषार महाजन)
शिर्डीची पावन भूमी ही केवळ श्रद्धा आणि सबुरीचे केंद्र नसून, ती आता मानवतेच्या सेवेचे एक जागतिक विद्यापीठ बनली आहे. साईबाबांच्या ‘अन्न हेच पूर्णब्रह्म’ आणि ‘सबका मालिक एक’ या शिकवणीचा वारसा चालवत, श्री साईबाबा संस्थानचे 'प्रसादालय' आज आशिया खंडातील अन्नदानाचा सर्वात मोठा आणि शिस्तबद्ध उपक्रम ठरत आहे. येथे शिजणारा प्रत्येक घास हा केवळ अन्न नसून, तो भक्तांसाठी साक्षात बाबांचा आशीर्वाद ठरत आहे. ६५०० हातांची अविरत सेवा आणि ‘सबका मालिक एक’ची साक्ष देणारी शिस्त... हे सर्व पाहून देश-विदेशातील पर्यटक आणि भाविक थक्क होत आहेत.
विज्ञानाची किमया: सूर्याच्या ऊर्जेवर शिजतो मायेचा घास
शिर्डीच्या प्रसादालयाचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे येथील ‘सोलर स्टीम कुकिंग सिस्टीम’. प्रसादालयाच्या छतावर ७३ भव्य सोलर डिश बसवण्यात आल्या आहेत. प्रत्येक डिश सूर्यफुलाप्रमाणे सूर्याच्या दिशेने फिरते आणि उष्णता एका बिंदूवर केंद्रित करते. यातून निर्माण होणाऱ्या ५५० अंश सेल्सिअस तापमानाच्या वाफेवर खाली किचनमध्ये अवघ्या काही मिनिटांत हजारो किलो अन्न शिजवले जाते.
या पर्यावरणपूरक यंत्रणेमुळे संस्थानची वर्षाला तब्बल लाखो रुपयांच्या गॅसची बचत होते.
पावसाळ्यात किंवा ढगाळ वातावरणात बॅकअप म्हणून एलपीजी बॉयलर्स आणि अत्याधुनिक यंत्रणा सज्ज असते.
फाईव्ह स्टार स्वच्छतेचा ‘साई-पॅटर्न’
येथील किचनमध्ये प्रवेश करताच एखाद्या आंतरराष्ट्रीय दर्जाच्या फॅक्टरीसारखी शिस्त दिसून येते.
स्वयंचलित यंत्रणा: तांदूळ धुण्यासाठी खास इम्पोर्टेड मशिन आहे, जे १० मिनिटांत २०० किलो तांदूळ स्वच्छ करते. तासाला ८०० किलो पीठ दळणारी गिरणी आणि अवघ्या ३ तासांत ३०,००० पोळ्या तयार करणारी ५ आधुनिक मशीन्स येथे रात्रंदिवस धडधडत असतात.
हायजीन फर्स्ट: भाजी कापण्यापासून ते ताटे धुण्यापर्यंत (ऑटोमॅटिक डिश वॉशर) सर्वत्र मानवी स्पर्श टाळून स्वच्छतेला सर्वोच्च प्राधान्य दिले जाते. अन्नाची प्रयोगशाळेत चाचणी (ISO २२००० मानांकन) झाल्यानंतरच ते भक्तांना वाढले जाते.
समाजात वावरताना असणारा गरीब-श्रीमंत, उच्च-नीच हा भेद प्रसादालयाच्या विशाल हॉलमध्ये प्रवेश करताच गळून पडतो. एकाच वेळी ५००० भाविक बसू शकतील एवढ्या मोठ्या हॉलमध्ये, एकाच पंगतीत, जमिनीवर बसून आलिशान गाडीतून आलेला उद्योगपती आणि पायी आलेला वारकरी प्रसादाचा आनंद घेतात.
प्रसादाची चव अशी की, जणू साक्षात साईबाबांनीच त्यात आशीर्वाद मिसळला आहे. चिंच-गुळाची आंबट-गोड आमटी, दोन भाज्या, भात आणि तुपातील शिरा... हा मेनू भक्तांना तृप्त करतो. येथे पोट आणि मन दोन्ही भरते, अशी प्रतिक्रिया प्रत्येक भाविक व्यक्त करतो.
उत्सव काळातील ‘मेगा मॅनेजमेंट’
सामान्य दिवसांत येथे ३० ते ४० हजार भाविक भोजन घेतात. मात्र, गुरुपौर्णिमा, रामनवमी आणि दसरा यांसारख्या सणांना हा आकडा १ लाखाच्या घरात जातो. तरीही कुठेही गोंधळ नाही, आरडाओरडा नाही. शिस्तबद्ध रांगा, मोफत बस सेवा आणि स्वयंसेवकांची विनम्र सेवा यामुळे हे व्यवस्थापन जगातील व्यवस्थापन विद्यार्थ्यांसाठी अभ्यासाचा विषय ठरले आहे.
अल्पदरात नाश्ता आणि सेवेची व्याप्ती
संस्थानने केवळ दुपारच्या जेवणाचीच नाही, तर सकाळच्या नाश्त्याचीही सोय केली आहे.
सकाळी ६ ते १० या वेळेत अवघ्या ५ रुपयांत नाश्ता पाकीट (पुरी-भाजी-मिठाई).
२ रुपयांत चहा, ३ रुपयांत कॉफी आणि दूध.
ज्यांना वेळेअभावी घाई आहे, त्यांच्यासाठी पहिल्या मजल्यावर नाममात्र दरात (रु. ५०) व्हीआयपी डायनिंग व्यवस्थाही उपलब्ध आहे.
‘झिरो वेस्ट’ मॉडेल आणि बायोगॅस
उरलेल्या अन्नावर प्रक्रिया करून बायोगॅस निर्मिती केली जाते, ज्यामुळे हे किचन पर्यावरणपूरक ‘झिरो वेस्ट’ मॉडेलकडे झुकत आहे. विशेष म्हणजे, भक्तीला आधुनिक विज्ञानाची जोड कशी द्यावी, याचा आदर्श या प्रसादालयाने जगासमोर ठेवला आहे. अध्यात्म, विज्ञान आणि सेवाभाव यांचा असा त्रिवेणी संगम जगाच्या पाठीवर क्वचितच पाहायला मिळतो.
साईचरणी नतमस्तक होणाऱ्या भक्तांसाठी सुरू असलेला अन्नदानाचा हा महायज्ञ खऱ्या अर्थाने 'सेवा परमो धर्म:' याचे मूर्तिमंत उदाहरण ठरला आहे. येथील आकडेवारी थक्क करणारी आहे. दररोज सरासरी ४० ते ५० हजार, तर उत्सवाच्या काळात १ लाखांहून अधिक भाविक येथे प्रसादाचा लाभ घेतात. या अवाढव्य अन्नदानासाठी रोज ६०० किलो भात, ४०० किलो आमटी, ५०० किलो भाजी आणि १५० किलो शिरा शिजवला जातो. विशेष म्हणजे, आशियातील सर्वात मोठ्या ७३ सोलर डिशच्या प्रकल्पामुळे येथे पर्यावरणाचे रक्षण तर होतेच, शिवाय वर्षाला तब्बल २९ लाख रुपयांच्या इंधनाची बचतही होते. दररोज १ लाख लाडूंचा प्रसाद आणि ६५०० हून अधिक कर्मचारी-स्वयंसेवकांचे अहोरात्र योगदान यामुळे साईंची ही अन्नसेवा जगभरात कीर्तिवंत ठरली आहे.
शिर्डीचे प्रसादालय : सामाजिक समतेचे आणि सेवाधर्माचे 'जागतिक मॉडेल'!
श्री साईबाबांची शिर्डी आज केवळ तीर्थक्षेत्र न राहता 'मानवतेची वैश्विक राजधानी' बनली आहे. साईंच्या 'सबका मालिक एक' या महामंत्राचा प्रत्यक्ष अनुभव घ्यायचा असेल, तर संस्थानच्या प्रसादालयासारखे दुसरे ठिकाण नाही. येथे एकाच पंगतीत जेव्हा देशातील दिग्गज उद्योगपती आणि राबणारा कष्टकरी शेतकरी खांद्याला खांदा लावून महाप्रसाद घेतात, तेव्हा सामाजिक विषमतेच्या भिंती आपोआप गळून पडतात. हे केवळ अन्नदान नसून, हे सामाजिक समतेचे एक जिवंत विद्यापीठ आहे.
विशेष म्हणजे, भक्तीला आधुनिक विज्ञानाची जोड कशी द्यावी, याचा आदर्श या प्रसादालयाने जगासमोर ठेवला आहे. आशियातील सर्वात मोठ्या सौर ऊर्जा प्रणालीचा वापर आणि स्वच्छतेचे आंतरराष्ट्रीय निकष पाळून येथे पर्यावरणाचे रक्षण केले जात आहे.
साईबाबांनी आपल्या हयातीत स्वतःच्या हाताने हंडीत जेवण शिजवून भक्तांना खाऊ घातले होते. तीच परंपरा आज अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाच्या मदतीने भव्य स्वरूपात सुरू आहे. शिर्डीचे हे प्रसादालय म्हणजे केवळ एक किचन नाही, तर तो ‘श्रद्धा आणि विज्ञानाचा’ एक जागतिक चमत्कार आहे. शिर्डीची ओळख आज 'सेवाधर्मी तीर्थक्षेत्र' म्हणून जागतिक स्तरावर अधोरेखित होत आहे, ही आपल्या सर्वांसाठी अभिमानाची बाब आहे.
शब्दांकन आणि लेखन:
पत्रकार तुषार संजय महाजन,
शिर्डी (७६६६६७५३७०)
