हिरोजी इंदूलकर (इटळकर) – एक कुशल वास्तुविशारद

हिरोजी इंदूलकर हे छत्रपती शिवाजी महाराजांचे राजवास्तुविशारद (Chief Architect) होते. त्यांचे मूळ गाव इंदुली, कोकण भागात असल्याचे मानले जाते, आणि त्यामुळेच त्यांच्या नावात "इंदूलकर" हे उपनाव आले आहे. त्यांनी शिवाजी महाराजांसाठी अनेक किल्ल्यांच्या व राजवाड्यांच्या बांधकामात महत्त्वाची भूमिका बजावली.

---

रायगड किल्ला – राजधानीचे प्रतिक

शिवाजी महाराजांनी 1664-65 साली रायगड किल्ल्याला स्वराज्याची राजधानी घोषित केली. त्यानंतर त्याचे भव्य स्वरूपात पुनर्बांधकाम करण्यात आले, आणि हे काम हिरोजी इंदूलकर यांच्या देखरेखीखाली पार पडले.

रायगड किल्ल्याची वैशिष्ट्ये:

1. राजवाडा:

   • रायगडवरील राजवाडा फार भव्य होता, जिथे महाराजांचे दरबार भरत असत.
   • इथे गुप्त मार्ग, सुरक्षित खजिनाघर, बैठक खोली आणि निवासभाग अत्यंत विचारपूर्वक बांधलेले होते.

2. होळीकट्टा आणि बाजारी पेठ:

   • किल्ल्यावर स्वतंत्र बाजारपेठ होती. प्रत्येक दुकानासाठी मोजून 22 फूट माप दिले गेले होते.
   • हे नियोजन अगदी शिस्तबद्ध होते, यावरून हिरोजींचे नियोजन कौशल्य दिसून येते.

3. महाड दरवाजा व गुप्त मार्ग:

   • रायगडचा मुख्य प्रवेशद्वार "महाड दरवाजा" भक्कम व संरक्षक पद्धतीने उभारलेला आहे.
   • तसेच गुप्त मार्गाने शत्रूपासून बचाव करता यायचा.

4. समाधीस्थळ:

   • रायगडावरच छत्रपती शिवाजी महाराजांची समाधी आहे. त्यासमोर महाराजांचा विश्वासू वाघ्या कुत्र्याचीही समाधी आहे.

---

हिरोजी इंदूलकर यांचे योगदान

• त्यांनी केवळ रायगडच नव्हे तर इतरही किल्ल्यांमध्ये आपले वास्तुशिल्प कौशल्य दाखवले.
• त्यांच्या कामामध्ये सामरिक दृष्टिकोन, सुरक्षा, व्यवस्थापन आणि निसर्गाशी समन्वय असलेली रचना दिसते.
• ते शिवाजी महाराजांच्या आदर्श व स्वराज्य संकल्पनेच्या मूळ स्थापत्य शिल्पकारांपैकी एक मानले जाते.